जालना जिल्ह्यातील मोसंबी उत्पादक शेतकऱ्यांच्या चेहऱ्यावर यंदा चिंतेची सावली पसरली आहे. नवरात्राच्या सणासमारंभात मोसंबीचे भाव तेजीत राहण्याची अपेक्षा होती, पण निसर्गाने या आशेला पाणी पुरवले आहे. अलीकडील काळात झालेल्या अतिवृष्टीमुळे मोसंबीच्या दरात घसरण झाल्याने शेतकऱ्यांचे सर्व गणितच उलटे पडले आहे. प्रत्येक टन मोसंबीवर होणारा नफा कमी झाल्यामुळे शेतकऱ्यांच्या आर्थिक स्थितीवर या घसरणीचा गंभीर परिणाम दिसून येत आहे. केवळ जालना शहरातच नव्हे तर संपूर्ण महाराष्ट्रात मोसंबीच्या दरात घसरण ही चर्चेचा विषय बनली आहे.
बाजारभावातील भयानक कोसळ
सध्या जालना मोंढ्यात मोसंबीचे भाव प्रति टन केवळ १२,००० ते १४,००० रुपयांइतकेच राहिले आहेत, जे गेल्या काही वर्षांच्या तुलनेत अत्यंत कमी आहेत. मोसंबीच्या दरात घसरण ही केवळ संख्यांची बाब राहिलेली नाही, तर ती शेतकऱ्यांच्या आर्थिक भविष्यावर कोसळणारा धोंडा आहे. गुणवत्तेनुसार भाव ३,००० रुपये प्रति टनापासून सुरू होऊन १४,००० रुपयांपर्यंत असल्याने चांगल्या दर्जाच्या मोसंबीवरच काही प्रमाणात भाव मिळू शकतो. बाजारातील ही अनिश्चित परिस्थिती आणि मोसंबीच्या दरात घसरण यामुळे शेतकऱ्यांच्या मनातील आकांक्षा मावळत चालल्या आहेत.
पावसाचा वेध आणि फळगळ
अतिवृष्टीमुळे मोसंबीच्या पिकावर गंभीर परिणाम झाला आहे. पावसामुळे मोसंबी झाडांवरून फळगळ होत आहे आणि बुरशीसारख्या रोगांचा प्रादुर्भाव झाल्याने उत्पादनाचा दर्जा झपाट्याने खाली पडला आहे. पूर्वी नेहमीच्या वेळी तोडल्या जाणाऱ्या हिरव्या मोसंबीऐवजी आता पिवळ्या झालेल्या मोसंबी बाजारात येत आहेत, ज्या जलद कुजणाऱ्या असल्याने त्यांना दूरच्या बाजारपेठेत पाठविणे अशक्यप्राय झाले आहे. या सर्व कारणांमुळे मोसंबीच्या दरात घसरण ही एक अपरिहार्य परिस्थिती झाली आहे. मोसंबीच्या दरात घसरण ही केवळ भावाची बाब नसून तर दर्ज्याच्या पातळीवर झालेली घसरणही आहे.
बाजारपेठेतील आवक आणि मागणीत असन्तुलन
जालना शहरातील नवीन मोंढ्यात दररोज सुमारे १५० ते २०० टन मोसंबीची आवक होत असली, तरीही मागणी आणि पुरवठा यातील तफावत भावावर परिणाम करत आहे. पावसामुळे झालेल्या नुकसानामुळे बाजारात चांगल्या गुणवत्तेच्या मोसंबीची कमतरता निर्माण झाली असून, पिवळ्या झालेल्या मोसंबीवर खरेदीदार कमी भाव देऊ इच्छितात. यामुळे मोसंबीच्या दरात घसरण ही प्रक्रिया अधिकच वेगवान झाली आहे. मोसंबीच्या दर कमी होण्याची ही समस्या सोडवण्यासाठी सध्या शेतकरी केवळ स्थानिक ज्युस सेंटर्स आणि जवळपासच्या बाजारपेठांवर अवलंबून राहिलेले आहेत.
शेतकऱ्यांवर होणारे आर्थिक परिणाम
मोसंबीच्या दरात घसरण झाल्यामुळे शेतकऱ्यांच्या आर्थिक स्थितीवर गंभीर परिणाम झाले आहेत. खत, कीटकनाशके, मजुरी इत्यादी उत्पादन खर्च भरून निघणेही शेतकऱ्यांना अवघड जात आहे. ज्यांना यंदा नफा मिळण्याची आशा होती, ते आता तोट्यात सापडले आहेत. मोसंबीच्या बाजारभावात घसरण ही केवळ एक हंगामी समस्या न राहता, ती शेतकऱ्यांचे कर्जबाजारी होण्यास कारणीभूत ठरू शकते. मोसंबीच्या दरात घसरण या संकटाने शेतकऱ्यांच्या कुटुंबियांचे भविष्यही धोक्यात आलेले दिसत आहे.
भविष्यातील संधी आणि आशेचा किरण
अगदी या निराशाजनक परिस्थितीतही काही आशेचे किरण दिसत आहेत. अंदाज आहे की पुढील १० ते १५ दिवसांमध्ये पिवळ्या मोसंबीची आवक कमी होऊन हिरव्या मोसंबीची आवक वाढेल. त्यावेळी भावात काही प्रमाणात सुधारणा होण्याची शक्यता आहे. तसेच, जालना मोंढ्यातून दिल्ली, जयपूर, कोलकत्ता या सारख्या मोठ्या शहरांमध्ये मोसंबी निर्यात होत असल्याने, तेथील बाजारपेठेत चांगला भाव मिळण्याची शक्यता राहील. जरी सध्या मोसंबीच्या दरात घसरण दिसत असली, तरीही भविष्यकाळात ही परिस्थिती बदलू शकते. मोसंबीच्या दरात घसरण ही समस्या दूर करण्यासाठी शासनाने हस्तक्षेप करावा अशी शेतकऱ्यांची मागणी आहे.
राष्ट्रीय बाजारपेठेतील परिस्थिती
मोसंबीच्या बाजारभावात घसरण ही केवळ स्थानिक समस्या न राहता ती राष्ट्रीय स्तरावरही दिसून येते आहे. दिल्ली, कोलकत्ता आणि जयपूर या मोठ्या बाजारपेठांमध्ये सध्या इतर राज्यांतील मोसंबीची आवक वाढली असल्याने, जालन्याच्या मोसंबीला तीव्र स्पर्धेला तोंड द्यावे लागत आहे. शेजारीच्या राज्यांतून येणाऱ्या मोसंबीमुळे बाजारपेठेतील पुरवठा वाढला आहे, परिणामी मोसंबीच्या दरात घसरण ही प्रक्रिया अधिकच गतिमान झाली आहे. राष्ट्रीय स्तरावर मोसंबीच्या दरात घसरण ही चिंतेची बाब बनली असून, यामुळे संपूर्ण मोसंबी उद्योगावरच परिणाम होत आहे.
हवामान बदलाचा दीर्घकालीन परिणाम
हवामान बदलामुळे होणारी अतिवृष्टी आणि अनियमित पाऊस हे मोसंबीच्या भावात घसरण यासाठी जबाबदार मुख्य घटक बनले आहेत. शास्त्रज्ञांच्या मते, पुढील काही वर्षांमध्ये हवामान बदलाचे परिणाम आणखी वाढत जाण्याची शक्यता आहे, ज्यामुळे मोसंबीच्या दरात घसरण ही एक सततची समस्या बनू शकते. शेतकऱ्यांना या संकटांसाठी तंत्रज्ञानाचा वापर करून तयारी करणे गरजेचे आहे. ड्रिप सिंचन, ग्रीनहाऊस तंत्रज्ञान आणि हवामान-सहनशील जातींचा वापर करून मोसंबीच्या दरात घसरण या समस्येवर दीर्घकालीन तोडगा काढता येऊ शकतो. हवामान बदलामुळे होणाऱ्या नुकसानापासून बचाव करणे आता शेतकऱ्यांसाठी अत्यावश्यक झाले आहे.
निष्कर्ष
मोसंबीच्या दरात घसरण ही एक बहुआयामी समस्या आहे, ज्यामागे हवामान बदल, बाजारातील चढउतार आणि उत्पादनाचा दर्जा यासारख्या अनेक घटकांचा समावेश आहे. शेतकऱ्यांना या संकटांना तोंड देण्यासाठी एकत्रित प्रयत्न करण्याची आवश्यकता आहे. दीर्घकालीन उपाय म्हणून सिंचन सुविधांचा विकास, रोगप्रतिबंधक उपाययोजना आणि बाजारपेठेचे विविधीकरण करणे गरजेचे आहे. मोसंबीच्या दरात घसरण ही चिंतेची बाब असली, तरीही योग्य धोरणे आणि समर्थनाद्वारे शेतकरी पुन्हा एकदा समृद्धीच्या मार्गावर निघू शकतात. मोसंबीच्या भावात घसरण या संकटावर मात करण्यासाठी सर्वांनी एकत्रित प्रयत्न केल्यासच यश मिळणे शक्य आहे.