राज्यातील प्रत्येक जमीनमालकाला त्यांच्या जमिनीची मालकी सिद्ध करणारी अधिकृत कागदपत्रे—मिळकतपत्रिका, सातबारा उतारा, रंगीत नकाशे इत्यादी—मिळवणे ही एक वेळखाऊ आणि कठीण प्रक्रिया होती. भूमी अभिलेख विभागाच्या कार्यालयांमधील गर्दी, वेळेचा अपव्यय आणि अनेकदा होणारा गैरसमज ही नागरिकांची सामान्य तक्रार होती. या समस्येवर मात करण्यासाठी आणि नागरिकांना सुलभ, पारदर्शक आणि कार्यक्षम सेवा पुरवण्यासाठी, भूमी अभिलेख विभागाने एक नाविन्यपूर्ण उपक्रम सुरू केला आहे: **भू प्रणाम केंद्र**. ही केंद्रे राज्यभरात पसरवली जात आहेत, ज्यामुळे जमिनीची कागदपत्रे मिळवणे आता खूप सोपे झाले आहे. अगदी घरबसल्या बसूनही नागरिक या **भू प्रणाम केंद्र** मार्फत अर्ज करू शकतात.
भू प्रणाम केंद्रांचा विकास: तीन टप्प्यांची यशोगाथा
भूमी अभिलेख विभागाने ‘सेतू’ सुविधा केंद्रांच्या धर्तीवर ही अत्याधुनिक सुविधा सुरू करण्याचा महत्त्वाकांक्षी प्रकल्प हाती घेतला. पहिल्या टप्प्यात, विभागाने राज्यातील सर्व ३० जिल्हा मुख्यालयांवर **भू प्रणाम केंद्र** सुरू केली. ही केंद्रे जिल्हा भूमी अभिलेख उपअधीक्षक किंवा नगर भूमापन अधिकारी यांच्या कार्यालयांजवळ स्थापन करण्यात आली, ज्यामुळे मोठ्या प्रमाणात नागरिकांना लवकरच फायदा मिळू लागला. नागरिकांचा या केंद्रांना अभूतपूर्व प्रतिसाद मिळाला, ज्यामुळे विभागाला दुसऱ्या टप्प्यात आणखी ३५ केंद्रे सुरू करण्यास प्रेरणा मिळाली. ही केंद्रे तालुका पातळीवरील कार्यालयांमध्ये उघडण्याचे काम सध्या चालू आहे आणि १५ ऑगस्टपर्यंत ती कार्यान्वित होणार आहेत. तिसऱ्या आणि अंतिम टप्प्यात, डिसेंबर महिन्याच्या अखेरीस आणखी ३५ **भू प्रणाम केंद्र** सुरू करण्याचा मानस आहे. असे केल्याने वर्ष संपेपर्यंत राज्यात एकूण शंभराहून अधिक अशी केंद्रे कार्यरत होतील, जी एक महत्त्वपूर्ण वाढ दर्शवते.
भू प्रणाम केंद्रांमार्फत उपलब्ध होणारी विविध सेवा
या केंद्रांचे प्राथमिक उद्दिष्ट नागरिकांना जमिनीसंबंधीची विविध महत्त्वाची कागदपत्रे सहजपणे आणि वेगाने मिळवण्यास मदत करणे हे आहे. **भू प्रणाम केंद्र** मार्फत खालील प्रकारची कागदपत्रे मिळू शकतात:
* संगणकीकृत मिळकतपत्रिका (आठवणपत्र)
* सातबारा उतारा (७/१२ उतारा)
* जमिनीचे अचूक रंगीत नकाशे
* जमिनीवरील फेरफार नोंदीचा उतारा
* परिशिष्ट अ (मालकी हक्क दर्शविणारे) आणि परिशिष्ट ब (कस्टमरी हक्क दर्शविणारे) यांच्या प्रती
* नमुना ९ (खरेदी-विक्री संबंधी) आणि नमुना १२ (हस्तांतरणास नकार) च्या नोटिसा
* अर्ज नाकारल्याचे रिजेक्शन पत्र
* अर्जाचा निकाल दर्शविणारी निकालपत्रे
* अर्ज योग्यरित्या मिळाल्याची पोच (पावती)
* अर्जातील त्रुटी दर्शविणारे त्रुटीपत्र
* विवादग्रस्त जमिनीच्या नोंदवहीचे उतारे
* अपिल निर्णयाच्या प्रती
* संगणकीकृत स्वरूपात उपलब्ध असलेल्या इतर अभिलेख
* शिवाय, महत्त्वाचे जुने कागदी अभिलेख स्कॅन करून त्यांच्या प्रत देखील या केंद्रांतर्फे उपलब्ध करून दिल्या जातील.
ऑनलाईन सोयी: अर्ज त्रुटी दूर करण्याची सहजता
भू प्रणाम केंद्रचे एक मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे त्यातील डिजिटल सुविधा. केवळ कागदपत्रांसाठी अर्ज करणेच नव्हे, तर अर्ज प्रक्रियेदरम्यान आलेल्या त्रुटी सुधारणे हेही घरबसल्या शक्य आहे. नागरिकांना ऑनलाइन माध्यमातून अर्जामध्ये आलेल्या चुकांची पूर्तता (Rectification) करता येते. यामुळे वारंवार कार्यालयात धावपळ करण्याची गरज भागते आणि वेळेचे बचत होते. ही ऑनलाइन पूर्तता सुविधा **भू प्रणाम केंद्र** योजनेचा एक अविभाज्य भाग बनून नागरिकांच्या अनुभवात सुधारणा घडवून आणत आहे.
नागरिकांच्या हेलपाट्यातील लक्षणीय घट
शंभराहून अधिक भू प्रणाम केंद्रे राज्यभरात कार्यरत झाल्याने सामान्य नागरिकांच्या जीवनात लक्षणीय सुधारणा होणार आहे. पूर्वी कागदपत्रासाठी जिल्हा कार्यालयापर्यंत प्रवास करावा लागत असे, तर आता तालुका स्तरावर किंवा जवळपासच या केंद्रांची सोय उपलब्ध होईल. जमाबंदी आयुक्त आणि भूमी अभिलेख संचालक, पुणे, डॉ. सुहास दिवसे यांनी स्पष्ट केल्याप्रमाणे, “पहिल्या टप्प्यात राज्यात ३० भू-प्रणाम केंद्रे सुरू केली. दुसऱ्या आणि तिसऱ्या टप्प्यात एकूण ७० केंद्रे सुरू करण्याचा मानस आहे. साधारणपणे प्रत्येक जिल्ह्यात किमान दोन तरी केंद्रे कार्यान्वित करण्याचे नियोजन आहे.” या व्यापक नेटवर्कमुळे नागरिकांना त्यांच्या जवळच्या **भू प्रणाम केंद्र**कडे जाऊन किंवा ऑनलाइन सेवांचा लाभ घेता येईल, ज्यामुळे कार्यालयांवरील गर्दी आणि नागरिकांचे हेलपाटे लक्षणीय प्रमाणात कमी होतील.
सेवेचा नवा दर्जा आणि भविष्य
भू प्रणाम केंद्र हे केवळ कागदपत्रे देणारी केंद्रे नसून, ती आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून पारदर्शकता, कार्यक्षमता आणि ग्राहकांच्या सोयीसाठी समर्पित असलेली सेवा केंद्रे आहेत. या केंद्रांमुळे जमिनीच्या कागदपत्रांच्या प्रक्रियेत एक नवीन विश्वास निर्माण होत आहे. पहिल्या टप्प्यातील यशाने दुसऱ्या आणि तिसऱ्या टप्प्याला गती आणली आहे. राज्यातील प्रत्येक तालुक्यापर्यंत या सुविधा पोहोचल्यावर, ग्रामीण भागातील शेतकरी ते शहरी भागातील मालक, प्रत्येकाला त्यांच्या हक्कांची कागदपत्रे मिळवणे अधिकाधिक सुलभ होईल. शंभर भू प्रणाम केंद्रे पूर्णत्वास येणे हे केवळ संख्यात्मक लक्ष्य नसून, जमीन अभिलेख सेवांमध्ये आमूलाग्र बदल घडवून आणणारा एक मैलाचा दगड ठरेल. या केंद्रांच्या सततच्या विकासामुळे नागरिकांना अधिक चांगल्या सेवा देण्याचा भूमी अभिलेख विभागाचा संकल्प स्पष्टपणे दिसून येतो.